Odnowienie mogił Powstańców Styczniowych poległych w bitwie pod Wirem na cmentarzu Parafialnym we Wrzosie

Powstanie styczniowe było największym  polskim powstaniem narodowym wywołanym przeciwko Rosji. Wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 w byłym Wielkim Księstwie Litewskimi trwało do jesieni 1864. Spowodowane zostało narastającym terrorem jaki państwo rosyjskie siało na ziemiach polskich. Objęło tereny Królestwa Polskiego, Litwy, Białorusi i w mniejszym stopniu Ukrainy.

Po przegranej przez Rosję wojnie krymskiej (1853-1856), Polacy zobaczyli słabość wewnętrzną swego zaborcy. Zmarli również car Mikołaj I i Iwan Paskiewicz, który dążył do pełnej rusyfikacji ziem polskich. Organizację powstania ułatwiły również sprzyjające Polakom reformy cara Aleksandra II Romanowa. Wzmocniło to ducha niepodległościowego oraz nasiliło nastroje rewolucyjne, szczególnie wśród młodej części społeczeństwa.

W takiej sytuacji władze carskie zarządziły pobór do carskiego wojska tzw. „brankę”.  Młodzi ludzie opuścili Warszawę udając się na prowincję, gdzie zaczęły się tworzyć oddziały zbrojne. Tak utworzone oddziały były słabo uzbrojone i słabo przygotowane do walki z ponad stutysięczną armia rosyjską.

Mimo trudnych warunków zimowych, powstanie wybuchło w nocy 22 stycznia 1863r.  Pierwsze walki zakończyły się jednak niepowodzeniem, jednak powstańcy zaczęli odnosić sukcesy działając na dużych terenach, gdy wojska carskie koncentrowały się wokół Warszawy i innych ważniejszych miast Królestwa.

Od maja 1863 powstaniem kierował Rząd Narodowy zdominowany przez "białych", który oczekiwał pomocy z Zachodu. Tymczasem pomoc ta nie nadeszła, choć powstanie styczniowe wywołało ogromnie wrażenie na Europie, a do Polski odnoszono się z wielką sympatią.

Szczególne nasilenie walk nastąpiło wiosna i latem 1863 roku.  Ostatnie oddziały prowadziły walkę jeszcze w 1864 roku. Jednym z takich oddziałów był zorganizowany na Lubelszczyźnie oddział dowodzony przez Władysława Eminowicza, Jana Kudowskiego i Kajetana Cieszkowskiego „Ćwieka”. Ten oddział w dniach 15-26 sierpnia 1863 roku prowadził działania na ziemi Radomskiej.

Szlak bojowy tego oddziału prowadził od przeprawy przez Wisłę w Kazimierzu aż do klęski pod Wirem.

Połączone oddziały powstańcze, nocą z 14 na 15 sierpnia 1863 roku przeprawiły się pod Kazimierzem na lewy brzeg Wisły. Po pomyślnej przeprawie wojsko powstańcze rozpoczęło marsz w kierunku Radomia. Przemieszczanie odbywało się swobodnie i już  21 sierpnia dotarło do Kowali, gdzie zatrzymali się na odpoczynek w majątku Klementyny Deskuj. Czuli się bezpiecznie, gdyż nie oczekiwali akcji wojsk carskich ścigających ich od Iłży. Powstańcy po nieskoordynowanej obronie wycofali się i dopiero po uformowaniu oddziału zaatakowali Rosjan, którzy wycofali się pospiesznie w stronę Radomia.

22 sierpnia zgrupowanie powstańcze udało się w kierunku Przytyka.

W dniu 23 sierpnia 1863 roku oddziały powstańcze dowodzone przez „Ćwieka” i Eminowicza po całodniowej walce  pod Wirem (3 km na zachód od Wrzosu), poniosły klęskę. Powstańcy zostali rozproszeni, wielu zginęło. Po zakończonej bitwie pod Wirem 27 powstańców zostało pochowanych na cmentarzu parafialnym we Wrzosie.

W 1923 roku miejscowa młodzież usypała na cmentarzu niewielki kopiec, a na szczycie położono głaz z pola bitwy.

W bieżącym roku dzięki dotacji z Urzędu Wojewódzkiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie udało się odrestaurować dwie mogiły znajdujące się na cmentarzy parafialnym we Wrzosie. Obecnie są otoczone opieką uczniów Publicznej szkoły Podstawowej we Wrzosie, bo oni pokazali jak walczyć za wolność.

We wrześniu powstanie styczniowe zaczęło przeżywać głęboki kryzys. Opanował go dopiero Romuald Traugutt, który objął stanowisko dyktatora 18 października 1863. Romuald Traugutt powołał regularne oddziały wojska, wprowadził dyscyplinę. Władze powiatowe sformował po części z chłopów. Niestety reorganizacja powstania przyszła za późno. Powstanie słabło. Całości dopełniły jeszcze dwa dekrety wydane 2 marca 1864 przez cara Aleksandra II, w których nadawał on chłopom na własność całą ziemię jaka znajdowała się w ich użytkowaniu, w zmian za obowiązek płacenia wieczystego podatku gruntowego. W ten sposób przeciągnął chłopów do obozu antypowstańczego.
      11 kwietnia 1864 schwytany został ostatni dyktator powstania Romuald Traugutt i jego współpracownicy. Aresztowanie to wraz z rozproszeniem ostatnich poważniejszych oddziałów partyzanckich na wiosnę 1864 roku oznaczało właściwie koniec powstania styczniowego. Pojedyncze grupy partyzantów działały jeszcze do września 1864, jednak nie posiadając wsparcia stopniowo ulegały rosyjskiemu wojsku. Najdłużej, bo aż do maja 1865 roku, przetrwał na Podlasiu odział księdza Stanisława Brzóski. Ksiądz zginął na szubienicy w Sokołowie Podlaskim.

Powstanie styczniowe przyspieszyło uwłaszczenia chłopów w Królestwie, ogromnie rozszerzyło i umocniło polską świadomość narodową. W walce z zaborcą zjednoczyło rodzący się nowoczesny naród. Polacy wyszli z powstania styczniowego wewnętrznie wzmocnieni. Pomimo klęski, nie załamał się w nich duch oporu i siła walki (co potem uwidoczniło się w 1918 roku, gdy Polska odzyskała niepodległość). Ten zryw narodowowyzwoleńczy miał wpływ na dążenia niepodległościowe następnych pokoleń, spowodował też ponowne wysunięcie sprawy polskiej na arenę międzynarodową. Miał również swoje odbicie w twórczości literackiej.   

Powstanie styczniowe zostało zakończone militarną klęską Polaków.

        W księgach parafialnych Wrzosu czytamy „Dwudziestego trzeciego sierpnia roku bieżącego (1863 – przyp.red.) o godzinie dziesiątej przed południem na gruntach wsi Wir i Goszczewice w czasie wojny poległo osób płci męskiej dwudziestu siedmiu niewiadomych z imienia i nazwiska”.

Ranni przebywali we wsiach Wir i Goszczewice. Mimo, że za udzielenie pomocy groziły represje, to jednak ludność opiekowała się nimi.

        Poległych bezpośrednio po bitwie przewieziono na cmentarz parafialny we Wrzosie, gdzie spoczęli we wspólnej mogile.

W następnych aktach zapisano dziesięciu znanych z nazwiska i imienia zmarłych powstańców:

1. Franciszek Myślakoski, l. 20, pochodzący z Borkowic

2. Jan Marcinkoski, l. 20, pochodzący z Krepy Guberni Radomskiej

3. Antoni Wieluchowski, l. 20, pochodzący z Kazanowa

4. Wojciech Nalewajek, l. 24, pochodzący z Janowa

5.  Stanisław Kurzela, l. 26, pochodzący z Żabiej Woli Guberni Warszawskiej

6. Adam Jędrychowski, l. l. 22, pochodzący z Końskich

7. Aleksander Wolski, l. 30,

8. Paweł Pączek, l. 24, pochodzący z Mszczonowa

9. Franciszek Zagórski, l. 28, pochodzący z lubelszczyzny

10. Kazimierz Zieliński, l. 25, pochodzący z Lublina

       Wymienieni żołnierze należeli do oddziałów Eminowicza i Ćwieka. Ciała ich złożono w drugiej wspólnej mogile na cmentarzu parafialnym we Wrzosie.

       Jednym ze skutków tego powstania był wydany w 1869 roku ukaz carski, na mocy którego Przytyk utracił prawa miejskie.