Historia

Przytyk - historyczna miejscowość, niegdyś miasto nad Radomką, leży 17 kilometrów na zachód od Radomia. W samym Przytyku mieszka obecnie ponad 1000 osób, ale gminę, dla której Przytyk jest siedzibą – zamieszkuje około 7 300 osób.

Gmina Przytyk obejmuje 134 kilometrów kwadratowych, w jej skład wchodzi 26 sołectw. Są tu trzy parafie: Świętej Marii Magdaleny we Wrzeszczowie, Świętego Wawrzyńca we Wrzosie i Podwyższenia Krzyża Świętego w Przytyku.

Badania archeologiczne okolic Przytyka świadczą, że w XIII stuleciu nasiliło się osadnictwo w dolinie Radomki.  Przez lata wskazywano, że miasto Przytyk lokował Piotr z Podlodowa w roku 1333. Jednak obecne prace historyków wskazują na datę 1393. Hipotezy tej nie da się obecnie zweryfikować, zaś schyłek XIV lub pierwsze dekady XV wieku, jako przedział czasowy, w którym założono Przytyk, uprawdopodobniają lokacje innych miast szlacheckich w okolicy. Wtedy też rozwinęło się w okolicy Przytyka osadnictwo stwarzające ekonomiczne podwaliny pod lokację miasta. Wzmianki źródłowe potwierdzające istnienie w Przytyku osady miejskiej pochodzą dopiero z połowy XV wieku i z nich przyjęto rozległe ramy czasowe dla lokacji Przytyka, między rokiem 1333 a 1450. Przytyk od początku istnienia należał do rodziny Podlodowskich herbu Janina, których siedzibą był Zameczek - dawniej zwany Ostrów.

Przywilej Kazimierza Jagiellończyka z 1463 roku wspomina o opłatach targowych i mostowych w Przytyku w czasie tygodniowych targów.

Ważną kwestią pozostaje umiejscowienie miasta w przestrzeni. To ostatnie nie jest łatwe do określenia, ponieważ na obszarze Przytyka nie przeprowadzano badań archeologicznych. Osada powstała między odnogami Radomki. Przez cały XVI wiek, a nawet jeszcze w początkach XVII stulecia rozróżniano Stary Przytyk i przyległe do niego Nowe Miasto. W 1488 roku, podczas sejmu obradującego w Piotrkowie, król Kazimierz Jagiellończyk potwierdził relokację Przytyka, o którą zabiegał dworzanin królewski i kasztelan Żarnowiecki Jan Podlodowski. Monarcha nadał miastu targi tygodniowe w poniedziałki oraz dwa doroczne jarmarki: na świętego Wita  - 15 czerwca i świętego Mikołaja - 6 grudnia. Tradycja cotygodniowych targów poniedziałkowych przetrwała ponad 500 lat. Podczas relokacji Nowy Przytyk został usytuowany na dużej wyspie, stworzonej przez dwa koryta rzeki.

Dokument Kazimierza Jagiellończyka z 5 stycznia 1450 roku wymienia Przytyk wśród miast leżących na starej drodze z Rusi do Radomia, a stąd w kierunku Wielkopolski, prowadzącej przez Inowłódz, Brzeziny i Łęczycę. Po raz drugi Przytyk leżący przy trakcie został wzmiankowany w przywileju dla mieszczan radomskich z 8 maja 1454 roku. Duży wpływ na handlową atrakcyjność Przytyka miało jego ówczesne położenie, gdyż leżał on na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych. Tu krzyżowały się: Trakt królewski zwany też Traktem Mazowieckim (Warszawa - Kraków) z Traktem Wielkopolskim (Lublin - Poznań). Skrzyżowanie to było zwane środkiem lub też „Pępkiem Europy". Podczas lustracji dróg w 1564 roku wzmiankowano o trzech mostach w Przytyku, dzięki którym właściciele byli w stanie kontrolować drogę biegnącą z Radomia do Inowłodza.

Przytyk został zaplanowany jako mały ośrodek i takim pozostawał przez stulecia. Od końca XV wieku Przytykiem oraz częścią powiatu radomskiego niepodzielnie władała szlachecka rodzina Podlodowskich. W połowie XVI stulecia z działalności parlamentarnej zasłynął Stanisław Lupa Podlodowski, dziedzic części Przytyka. Lupa Podlodowski zmarł w 1550 roku i został pochowany w drewnianym kościele przytyckim. Do dziś zachowała się na przykościelnym cmentarzu jego płyta nagrobna  oraz nagrobek jego żony.

Poza rodziną Podlodowskich w historię Przytyka wpisała się słynna rodzina Kochanowskich z Sycyny. Związki Kochanowskich z Przytykiem datowały się od XVI wieku, wystarczy tu przypomnieć, że pod miasteczkiem został w 1507 roku zabity sędzia grodzki radomski Jan Kochanowski, dziadek Jana z Czarnolasu. Głośnym wydarzeniem był ślub poety Jana Kochanowskiego z Dorotą Podlodowską. Ślub ich odbył się w 1570 roku w Przytyku. W drugiej połowie XVI wieku liczbę mieszkańców Przytyka historycy szacują na około 800 osób.

W ciągu XVI–XVIII wieku. Przytyk był niejednokrotnie dzielony pomiędzy dwóch lub nawet więcej współdziedziców, przy czym należeli oni zawsze do familii Podlodowskich. Dopiero w czasach Kochanowskich część miasta trafiła w ręce innej rodziny niż krewniacy głównego dziedzica. Pierwszym dziedzicem miasta z rodziny Kochanowskich był Franciszek Ksawery Kochanowski, który od wierzycieli nabył prawa do Przytyka w 1760 roku.

W połowie XVII wieku zaczął się w Polsce kryzys gospodarczy i polityczny spowodowany wieloletnimi wojnami, epidemiami i wynikającą z nich katastrofą demograficzną. W 1653 roku szerzyła się w Przytyku cholera, która ogarnęła niemal cały kraj, a dwa lata później rozpoczęła się wojna określana mianem potopu szwedzkiego. Najcenniejsze przedmioty zostały zrabowane w Przytyku w czasie potopu szwedzkiego.

W 1662 roku pierwszy raz odnotowano w Przytyku osadnictwo Żydów. W wieku XVIII w Przytyku ludność żydowska zdominowała już pod względem liczebności chrześcijańskich mieszkańców miasta.

W latach 90. XVIII wieku miasto dotknął olbrzymi pożar, który po raz kolejny spowolnił rozwój ośrodka miejskiego.

W XVIII wieku właściciele Przytyka zaktywizowali starania o większą liczbę jarmarków, by zwiększyć własne dochody. Udało się to dopiero Ksaweremu Kochanowskiemu, zwolennikowi Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na mocy przywileju wystawionego przez króla w 1777 roku powiększono liczbę jarmarków przytyckich o kolejne 8 imprez handlowych. Aż do XIX wieku organizowano w Przytyku aż 13 jarmarków, a największym, bo ośmiodniowy, miał miejsce w październiku na świętej Urszuli. W tym czasie handel w mieście zdominowali przedstawiciele narodowości żydowskiej. Niektórzy Żydzi przytyccy zajmowali się nim na skalę ogólnopolską. Warto wspomnieć o Jakubie Izraelowiczu z Przytyka, który w końcu XVIII wieku zdobył rozgłos, jako przedsiębiorca poszukujący kruszców i soli.

Przez długie lata Przytyk znajdował się na uboczu wydarzeń politycznych Polski. Trakty handlowe sprawiały jednak, że przez Przytyk przejeżdżali czasami dostojnicy państwowi. Pierwszym monarchą, o którym wiadomo, że zatrzymał się z całą pewnością w Przytyku był Zygmunt III Waza. W 1704 roku Karol XII, król szwedzki przechodził przez Przytyk udając się na wyprawę przeciwko  Augustowi II.

W 1795 roku, na mocy III rozbioru Polski, Przytyk i okoliczne wioski znalazły się pod zaborem austriackim. W okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego Przytyk był nadal częścią dóbr prywatnych, nazywanych też często dobrami Podgajek, gdyż właśnie w tej miejscowości znajdowała się rezydencja ich właściciela – rodziny Kochanowskich.

W czasie powstania listopadowego doszło do ważnego wydarzenia militarnego 11 sierpnia 1831 roku. Tego dnia w rejonie Przytyka Polacy stoczyli zwycięską walkę z – nadciągającymi od strony Zakrzewa – oddziałami generała Adama Wirtemberskiego, zmuszając Rosjan do odwrotu.

Sytuacja atrakcyjnego położenia Przytyka zmieniła się radykalnie w 1837 roku, gdy władze państwowe zakończyły budowę dobrze utwardzonej szosy prowadzącej z Kielc przez Szydłowiec do Radomia, a stąd przez Jedlińsk, Białobrzegi i Grójec do Warszawy. Droga ominęła Przytyk, co odbiło się bardzo negatywnie na jego życiu gospodarczym. 

W 1840 roku nowym właścicielem Przytyka, Podgajka, Słowikowa i Studzienic został Łukasz Pióro. Starał się rozwijać Przytyk, jednak wykopany z jego polecenia kanał zmieniający tryb obiegu wodnego wokół Przytyka przyczynił się do rujnowania zabudowy powodziami i podtopieniami.

 Przytyk rozwijał się powoli. W 1868 roku zamieszkiwało go 1440 osób. Jednym z najważniejszych wydarzeń w wielowiekowej historii Przytyka stało się ogłoszenie ukazu carskiego z 1 czerwca 1869 roku, mocą którego Przytyk utracił prawo miejskie. Ten sam los spotkał jeszcze 335 miast z Królestwa Polskiego.

Oficjalną datą powstania gminy Przytyk jest 1 stycznia 1870 roku. Oprócz samego miasteczka w jej granicach znalazły się: Borki, Dąbrowa, Dęba, Domaniów, Wólka Domaniowska, Duży Las, Glinice, Jabłonna, Jagodno, Kaszów, Kaszowska Wola, Marysin, Młódnice, Nowy Młyn, Ostrołęka, Podgajek, Podwalina, Potkanna, Sewerynów, Słowików, Stary Młyn, Studzienice, Suków, Sukowska Wola, Wrzeszczów, Wrzeszczowska Wola, Wrzos, Wrzosek, Wygnanów, Wyręba, Zameczek i Żerdź. W 1907 roku gminę Przytyk zamieszkiwało ponad 13,4 tysiąca osób.

Od XVII wieku w Przytyku rozwijało się osadnictwo żydowskie. Odsetek Żydów wynosił w 1827 roku wynosił już 86,2 procent, w 1857 roku – 89,5 procent, natomiast w 1865 roku aż 93,6 procent. Chociaż w Królestwie Polskim znajdowały się liczne miasteczka, w których liczba Żydów była większa niż liczba katolików, w praktyce nigdzie ich przewaga nie była tak znaczna, jak właśnie w Przytyku.

Okres I wojny światowej był niezwykle ciężki dla ludności Przytyka, który uległ sporemu zniszczeniu. W 1915 roku wiele rodzin mieszkało w prowizorycznych szałasach, część przeniosła się w inne okolice. Podczas pierwszego spisu po odzyskaniu niepodległości, w 1921 roku mieszkało tu 2300 osób, w tym 1205 Żydów.

9 marca 1936 roku doszło na targu do starć dwóch narodowości.  Zdarzenie odbiło się głośnym echem w kraju i w świecie. W zajściach zginęły trzy osoby – jeden Polak i dwoje Żydów. Rannych zostało ponad 20 osób, w tym 17 Żydów. W czerwcu 1936 roku rozpoczął się proces, w czasie którego sądzono 57 uczestników zajść - Polaków i Żydów.

W okresie międzywojennym w Przytyku działały trzy stowarzyszenia żydowskie. Od 1936 roku istniał też Komitet Pomocy Gminie Żydowskiej w Przytyku. Działało Bractwo Pogrzebowe, zajmujące się pochówkami. Poza Zarządem gminy młodzież syjonistyczna powołała Przytyckie Żydowskie Gimnastyczno-Sportowe Towarzystwo Makkabi.

W czasie II wojny światowej Niemcy wysiedlili około 2 700 Żydów do gett w Szydłowcu i Przysusze. W 1942 roku Przytyk i okolice zamienione zostały na poligon niemiecki. Zburzono wówczas wszystkie budynki z wyjątkiem kościoła. 8 września 1944 roku gestapowcy odkryli pod podłogą kościoła schowek z bronią. Wydano wówczas rozkaz zburzenia także i kościoła. Rozkazowi temu sprzeciwili się katoliccy żołnierze austriaccy.

Na ziemi przytyckiej zachowało się kilka zabytkowych miejsc i obiektów. W Przytyku jest kościół wybudowany w latach trzydziestych XX wieku projektu architekta warszawskiego Stefana Szyllera. W prezbiterium kościoła malarz Jan Henryk Rożen namalował obraz „Znalezienia Krzyża Świętego". W miejscowości Oblas znajdują się ruiny dworu z XIX wieku, jest tam również zabytkowy spichlerz. W Zameczku pod  Przytykiem stoi  dwór z połowy XIX wieku projektu Franciszka Marii Lanciego. Najprawdopodobniej najstarszą budowlą w okolicy jest wybudowany w 1420 roku kościół pod wezwaniem Świętego Wawrzyńca we Wrzosie, zniszczony w czasie I wojny światowej i rozbudowany na początku XX wieku. W Przytyku na cmentarzu, przy kościele parafialnym znajdują się cztery kamienne płyty z XVI wieku. Poświęcone są one m.in. Katarzynie Białaczowskiej żonie Wawrzyńca Podlodowskiego oraz Lupie Podlodowskiemu teściowi poety Jana Kochanowskiego. Przy kościele stoi pomnik nagrobny Ignacego Dzianeta (zm. 1827 roku), sędziego pokoju powiatu radomskiego. W dzielnicy Piaski znajduje się cmentarz żydowski na którym zachowało się jeszcze kilka macew.

Teraźniejszość Przytyka, to przede wszystkim wciąż rozwijająca się uprawa papryki i innych warzyw. Od 1999 roku odbywają się tu Ogólnopolskie Targi Papryki. Atrakcją turystyczną gminy jest zalew w Domaniowie którego powierzchnia przekracza 500 hektarów. W 2015 roku został oddany kolejny zalew -  Jagodno. To malowniczy akwen utworzony na Wiązownicy, a jego powierzchnia liczy 35 hektarów. Przez gminę prowadzą liczne szlaki rowerowe.

Przytyk, to również gminne centrum administracyjno-gospodarcze gminy. Jest tu Urząd Gminy, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Zakład Gospodarki Komunalnej, posterunek Policji, Urząd Poczty, a także Publiczna Szkoła Podstawowa, Przedszkole Publiczne, Ośrodek Zdrowia, apteki, Centrum Kultury i Biblioteka, Ochotnicza Straż Pożarna, filia Powiatowego Urzędu Pracy w Radomiu, dwa banki. Przy OSP w Przytyku działa Młodzieżowa Orkiestra Dęta.